Efni: Umsögn Kvenréttindafélags Íslands um frumvarp til laga um breytingu á almennum hegningarlögum, nr. 19/1940 (bann við hefndarklámi), þingskjal 668 — 436. mál.

Kvenréttindafélag fagnar því að á þessu þingi er lagt fram frumvarp þar sem ákvæði um „hefndarklám“ er bætt við kynferðisbrotakafla almennu hegningarlaganna.

„Hefndarklám“ er hugtak sem hefur verið notað hér á landi og erlendis til að vísa til klámfengis eða kynferðislegs myndefnis sem miðlað er á netinu án samþykkis þess sem þar sést. Hugtakið er að mörgu leyti villandi þar sem þessu efni er ekki alltaf dreift í hefndarskyni: Ljósmyndum er vissulega stundum dreift í hefndarskyni, en þeim er líka stolið og komið í dreifingu af einstaklingum sem engin tengsl hafa við þann sem er á myndinni, ljósmyndir eru teknar af einstaklingum í óþökk þeirra og/eða án þess að þeir viti af því, ljósmyndum er dreift af vanþekkingu, grunnhyggni, grandaleysi, í stríðni, ljósmyndum er dreift sem gjaldmiðli á spjallsíðum, ljósmyndir eru notaðar til að kúga og viðhalda þrælkun einstaklinga sem hafa verið seldir mansali, o.s.frv.

Í öllum tilvikum er um að ræða efni þar sem einstaklingur er sýndur nakinn og/eða á kynferðislegan máta og dreift án samþykkis þess einstaklings. Margir vilja því meina að betra hugtak yfir fyrirbærið sé „klám án samþykkis“ (e. „nonconsensual pornography“). Þessi þýðing er þó óþjál á íslensku og er að mati félagsins heldur ekki nógu lýsandi, þar sem þetta hugtak lýsir ekki ógninni sem felst í og fylgir með myndbirtingu kláms án samþykkis.

Kvenréttindafélagið mælir með að hugtakið „hrelliklám“ sé notað um þetta fyrirbæri. Í hugtakinu „hrelliklám“ er áherslan ekki aðeins á myndefnið heldur einnig á það að birting myndefnisins felur í sér ofsóknir og aðför að frelsi einstaklingsins, sem og á þá staðreynd að með þessum myndbirtingum fylgja oft beinar ofsóknir í símtölum, tölvupóstum, skilaboðum á netinu, o.s.frv. Hugtakið „hrelliklám“ fellur vel að íslenskri orðanotkun, en hugtakið „eltihrellir“ hefur öðlast fastan sess í tungumálinu sem þýðing á enska orðinu „stalker“, einstaklingur sem eltir annan mann, ofsækir og ógnar.

Hrelliklám er ný birtingarmynd ofbeldis þar sem efni sem tekið er í trúnaði eða án vitundar þess sem er á myndinni er sett í dreifingu á netinu og með öðrum leiðum. Hrelliklám verður sífellt algengara hér á landi og þolendur þess eiga fá ráð til að bregðast við birtingu þess. Erfitt er að eyða efni sem einu sinni er komið á netið.

Hrelliklám er sívaxandi vandamál á þessari öld. Í viðamikilli rannsókn sem gerð var árið 2013 af bandaríska tölvufyrirtækinu McAfee, sem sérhæfir sig í öryggismálum á netinu, kom í ljós að 13% viðmælanda höfðu reynslu af því að persónuleg gögn þeirra, þ.á.m. myndefni, væri komið í dreifingu.

Engar sambærilegar rannsóknir hafa verið gerðar á umfangi hrellikláms hér á landi. Árið 2014 var þó gerð óformleg könnun meðal menntaskólanema til að athuga umfang þess lags kláms, í grein Ragnheiðar Davíðsdóttur „Nektarmyndamenning netheima: Krípskot og hefniklám“ sem birtist í 19. júní, ársriti Kvenréttindafélags Íslands 2014. Fjórir viðmælendur, tveir strákar og tvær stelpur, voru valdir til að deila reynslu sinni, og fylgir sú grein þessari umsögn. Allir viðmælendur höfðu fengið sendar og sent sjálfir ljósmyndir og/eða myndskeið þar sem einstaklingur er sýndur nakinn og/eða á kynferðislegan máta. Sumt myndefnið var sent með samþykki og sumt án samþykkis.

Þjóðríki og fylki um allan heim hafa sett lög á síðustu árum sem reyna að vernda þolendur hrellikláms og hindra dreifingu þess. Margar mismunandi leiðir hafa verið farnar í þeim efnum. Lengsta reynslan og dýpsta þekkingin á lagasetningu gegn hrelliklámi er án efa í Bandaríkjunum, en þar hafa 16 fylki sett löggjöf til að stemma stigu við hrelliklámi og fer hvert fylki sínar leiðir við útfærslu þessara laga.

Í janúar 2015 kom út grein eftir Mary Anne Franks, lagaprófessor við lagadeild Háskólans í Miami, þar sem hún ber saman þær mismunandi leiðir sem farnar hafa verið í Bandaríkjunum og í löndum utan Bandaríkjanna við lagasetningu gegn hrelliklámi. Greinin ber titilinn „Drafting an Effective ‘Revenge Porn’ Law: A Guide for Legislators“ og er sérstaklega ætluð löggjafarvaldinu sem vinnur að gerð slíkra laga, en greininni mælir Franks með svokallaðri „fyrirmyndarlöggjöf“ gegn hrelliklámi þar sem hið besta úr mismunandi lagasetningum fylkja og landa er tekið til. Umsögn Kvenréttindafélags Íslands byggist að hluta til af hugmyndum Franks, og afrit af grein hennar fylgir þessari umsögn.

***

Kvenréttindafélag Íslands gerir eftirfarandi athugasemdir við frumvarpið eins og það er lagt fyrir í þingskjali 668 – 436. máli.

1. grein

Í fyrstu grein þessa frumvarps er lagt til að á eftir 210. gr. b laganna komi ný grein, 210. gr. c, svohljóðandi: Hver sem flytur inn, aflar sér eða öðrum, birtir eða dreifir myndefni, ljósmyndum, kvikmyndum eða sambærilegum hlutum þar sem einstaklingur er sýndur nakinn eða á kynferðislegan hátt án samþykkis þess sem á myndunum er, skal sæta fangelsi allt að 1 ári en allt að 2 árum ef brot er stórfellt.

Kvenréttindafélag Íslands fagnar því að ákvæði um hrelliklám sé sett inn í XXII. kafla hegningarlaganna um kynferðisbrot. Hrelliklám er kynferðisbrot.

Kvenréttindafélag Íslands mælir þó með að þessi grein sé flutt undir 199. grein XXII. kafla almennu hegningarlaganna nr. 19/1940 um kynferðislega áreitni. Í frumvarpinu er þessi grein sett undir 210. grein laganna sem fjallar um birtingu og dreifingu á klámi. Kvenréttindafélag Íslands vill leggja áherslu að hrelliklám er tegund af kynferðislegri áreitni, og telur að löggjöfin skuli skilgreina það sem slíkt með því að flytja greinina undir 199. grein sem tilgreinir kynferðislega áreitni.

Í 199. grein er kynferðisleg áreitni skilgreind sem svo: „Kynferðisleg áreitni felst m.a. í því að strjúka, þukla eða káfa á kynfærum eða brjóstum annars manns innan klæða sem utan, enn fremur í táknrænni hegðun eða orðbragði sem er mjög meiðandi, ítrekað eða til þess fallið að valda ótta.“ Hrelliklám er kynferðisleg áreitni þar sem birting myndefnis eða hótun um birtingu myndefnis er beitt til að meiða, kúga og valda ótta.

Árið 2007 dæmdi Hæstiréttur Íslands karlmann sekan fyrir að deila hrelliklámi og var hann sakfelldur fyrir brot gegn 209. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 (sjá dóm Hæstaréttar nr. 242/2007). Grein 209 gerir sakhæft lostugt athæfi sem særir blygðunarsemi manna eða er til opinbers hneykslis. Refsiramminn er 4 ár í þessari grein.

Kvenréttindafélag Íslands telur að hrelliklám eigi frekar að falla undir 199. grein laganna um kynferðislega áreitni, en gerir alvarlegar athugasemdir við því að refsiramminn sé í þeirri grein aðeins 2 ár, eða helmingur af refsiramma fyrir brot á 209. grein. Kvenréttindafélag Íslands getur ekki fallist á að kynferðisleg áreitni sé léttvægara brot en lostugt athæfi sem særir blygðunarsemi manna.

Kvenréttindafélag Íslands mælir einnig með að orðalag á þessari 1. grein frumvarpsins sé skerpt. Félagið veltir fyrir sér hvort að orðalag þessarar greinar sé svo vítt að myndbirtingar foreldra af berrössuðum smábörnum sé gerð ólögleg.

Kvenréttindafélag Íslands telur mikilvægt að ekki megi gera ólögmætar myndbirtingar sem sýni nekt einstaklinga, ef myndbirtingin er í almannahag. Þolendur kynferðislegrar áreitni og annarra kynferðisbrota eiga að geta deilt ljósmyndum til að styðja mál sitt. Ekki á t.d. að vera saknæmt að deila ljósmyndum af einstaklingi sem „flassar“ eða afhjúpar kynfæri sín á götu úti. Einnig ætti t.d. ekki að vera saknæmt þegar einstaklingur sem hefur verið áreittur með óumbeðnum ljósmyndum af kynfærum deilir þeim til sönnunar um að áreitið hafi átt sér stað.

 2. grein

Í annarri grein þessa frumvarps er lagt til að á eftir 229. gr. laganna komi ný grein, 229. gr. a, svohljóðandi: Hver sem birtir eða dreifir myndefni, ljósmyndum, kvikmyndum eða sambærilegum hlutum og birting eða dreifing er til þess fallin að valda þolanda tjóni eða vanlíðan eða er lítilsvirðandi fyrir þolandann skal sæta fangelsi allt að 1 ári en allt að 2 árum ef brot er stórfellt.

Kvenréttindafélag Íslands styður það að hrelliklám birtist á tveimur stöðum í almennu hegningarlögunum 19/1940, bæði undir XXII. kafla um kynferðisbrot sem og XXV. kafla um ærumeiðingar og brot gegn friðhelgi einkalífs. Þó teljum við mun mikilvægara að hrelliklám falli undir kynferðisbrot, frekar en brot á friðhelgi einkalífs.

Að þessu sögðu, ef ákveðið verður að setja inn ákvæði um hrelliklám inn í XXV. kafla um ærumeiðingar og brot gegn friðhelgi einkalífs, teljum við mjög mikilvægt að einnig séu gerðar breytingar á 242. grein þess kafla þar sem tilgreint er hvernig saksókn fari fram gegn brotum í þeim kafla. Eins og frumvarpið er orðað núna, þá myndi ný 229. grein a um hrelliklám falla undir 3. málslið 242. greinar, sem þýðir það að mál gegn birtingu hrellikláms „getur sá einn höfðað, sem misgert er við.“

Kvenréttindafélag Íslands telur að gerendur hrellikláms skuli skýlaust sæta ákæru sem sé höfðuð af ákæruvaldinu, ekki af þolandanum. Það er óásættanlegt að leggja það á herðar þolendur kynferðisbrota og hrellikláms að þurfa að standa í einkamálsóknum til að ná fram rétti sínum. Mælir félagið með að gerð verði breyting á 242. grein 1. málslið, og að ákvæði um hrelliklám sé skilyrt sem brot ákært af yfirvöldum, líkt og brot á 233. grein hegningarlaganna eru í dag.

Hallveigarstaðir, Reykjavík
2. mars 2015