Hallveigarstöðum, Reykjavík
17. nóvember 2015

Heilbrigðisráðherra hefur lagt fyrir á Alþingi frumvarp til laga um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni. Hægt er að lesa frumvarpið hér.

Kvenréttindafélag Íslands hefur sent frá sér eftirfarandi umsögn:

Kvenréttindafélag Íslands skilaði inn umsögn þann 8. febrúar 2011 um þingsályktunartillögu um staðgöngumæðrun, þskj. 376 – 310. mál. Þar ályktaði Kvenréttindafélagið að lagafrumvarpið væri ótímabært, að umræða í samfélaginu væri enn á frumstigi, og að veigamikil siðferðisleg rök væru gegn því að heimila staðgöngumæðrun, hvort sem er í velgjörðarskyni eða hagnaðarskyni.

Erfiðar siðferðislegar spurningar vakna í umræðunni um staðgöngumæðrun og siðfræðingar eins og Sólveig Anna Bóasdóttir hafa bent á að rétti kvenna yfir eigin líkama sé stefnt í hættu með því að festa staðgöngumæðrun í lög. Ástríður Stefánsdóttir læknir og siðfræðingur tekur í sama streng, og hefur einnig minnt á það að staðgöngumæðrun hafi tilhneigingu til að markaðsvæðast þar sem hún er heimiluð. Ástríður hefur einnig minnt á að Ísland hefur um áratuga skeið verið í samfloti með Norðurlöndum í flestum veigamiklum málefnum og að ekkert Norðurlandanna hafi séð ástæðu til þess að heimila staðgöngumæðrun, og í Finnlandi sé staðgöngumæðrun beinlínis bönnuð.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands telur að staðgöngumæðrun ætti ekki að lögfesta hér á landi. Umræðan um staðgöngumæðrun snýst að talsverðu leyti um réttindi fólks til að verða foreldri. Stjórn Kvenréttindafélagsins lítur á það sem forréttindi að eignast börn en ekki mannréttindi. Hvetur Kvenréttindafélagið til þess að stjórnsýslan beiti sér fyrir því að ættleiðingaferlið hér á landi verði gert mun skilvirkara en nú er, gert gagnsætt og einfaldað; að frumættleiðingar verði aðgengilegur valkostur fyrir fólk sem vill verða foreldrar.

Að þessu sögðu, þá skilum við hér með athugasemdum við frumvarp til laga um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni, sem lagt er fyrir Alþingi á 145. löggjafarþingi 2015–2016.

6. grein: Nefnd um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni

Í 6. grein er gert ráð fyrir að nefnd skipuð af ráðherra skuli veita leyfi til staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni.

Stjórn Kvenréttindafélagsins veltir fyrir sér hvort ekki væri heppilegt að setja mörk á skipunartíma nefndarmanna í nefnd sem fjallar um svo viðkvæm mál sem staðgöngumæðrun er.

8. grein: Skilyrði er varða staðgöngumóður og maka hennar

2. liður 8. greinar

Í 2. lið 8. greinar er kveðið á að staðgöngumóðir eigi lögheimili hér á landi og hafi haft samfellda, löglega dvöl hér á landi síðustu fimm árin fyrir umsókn og hafi búsetuleyfi eða aðra heimild til varanlegar dvalar. Nefnd um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni er heimilt að víkja frá þessu skilyrði þegar sérstaklega stendur á.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands mótmælir harðlega að nefnd um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni sé gert heimilt að víkja frá þessu skilyrði. Við teljum þetta leyfi til undantekninga auka líkurnar á því að konur í viðkvæmri stöðu séu fluttar til Íslands til þess eins að ganga með börn fyrir Íslendinga. Við veltum einnig fyrir okkur hvort þetta leyfi til undantekninga opni einnig á þann möguleika að fólk leiti út fyrir landsteinana og kaupi börn af konum, og fái leyfi hjá nefndinni eftir á.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands mælir einnig með að þessari grein verði breytt á þann veg að tryggt sé að staðgöngumóðir sé sjúkratryggð hér á landi.

4. liður 8. greinar

Í 4. lið 8. greinar er fjallað um tengsl staðgöngumóður og maka hennar við verðandi foreldra. Lagt er til að staðgöngumóðir og maki hennar megi ekki vera systir eða bróðir eða skyld í beinan legg því væntanlega foreldri sem leggur til kynfrumu.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands leggur til að þessi grein verði víkkuð út svo að skyldleiki í beinan legg megi hvorki vera milli staðgöngumóður né maka hennar við báða verðandi foreldra.

Stjórn Kvenréttindafélagsins hefur áhyggjur af því að fjölskylduþrýstingur geti haft áhrif á ákvörðun kvenna um að ganga með börn fyrir aðra, og gildir þá einu hvort skyldleiki sé á milli staðgöngumóður og kynfrumugjafa eða við maka kynfrumgjafa.

Einnig hefur stjórn Kvenréttindafélagsins áhyggjur af því að fjölskyldutengsl, hvort sem er skyldleiki við kynfrumugjafa eða maka kynfrumugjafa, geti haft óeðlileg áhrif á ákvörðun staðgöngumóður eftir fæðingu, um það hvort hún vilji gefa frá sér barnið eður ei.

Stjórn Kvenréttindafélagsins bendir á að þau stundum flóknu bönd sem tengja fjölskyldur saman verði enn flóknari þegar staðgöngumæðrun á sér stað innan fjölskyldu, og gildir þá einu hvort staðgöngumóðir sé skyld kynfrumugjafa eða maka kynfrumugjafa.

8. og 9. liður 8. greinar

Í 8. lið og 9. lið 8. greinar er gert ráð fyrir að a.m.k. tvö ár hafi liðið frá fæðingu barns staðgöngumóður og að ef staðgöngumóðir hafi misst barn séu a.m.k. tvö ár liðin frá andláti barnsins.

Að mati stjórnar Kvenréttindafélagsins þarf að skýra viðmið þessarar tímasetningar. Er átt við tvö ár áður en umsókn er lögð fram um staðgöngumæðrun til nefndar um staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni? Eða tvö ár áður en staðgöngumóðir gengur undir glasafrjóvgun fyrir verðandi foreldra? Eða tvö ár áður en staðgöngumóðir fæðir skipulagt barn? Stjórn Kvenréttindafélagsins álítur að tímaviðmiðið eigi að vera tvö ár hið minnsta frá fæðingu og/eða andláti barns þar til umsókn er lögð fram um staðgöngumæðrun.

9. grein: Skilyrði er varða væntanlega foreldra

Í 9. grein er gert ráð fyrir að einhleypir geti fengið leyfi til staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni ef „sérstaklega stendur á“.

Stjórn Kvenréttindafélags þykir þessi grein afar óljóst orðuð og veltir fyrir sér hvort hægt sé að skilgreina betur hvenær einhleypir geta fengið leyfi til staðgöngumæðrunar og hvenær ekki. Af hverju er gerður munur á milli para og einhleypra einstaklinga til staðgöngumæðrunar? Stjórn Kvenréttindafélagsins sér ekki ástæðu til að önnur skilyrði gildi um einhleypa einstaklinga en pör í þessu samhengi.

Þá veltir stjórn Kvenréttindafélagsins fyrir sér hvort sömu tímatakmörk eigi að gilda um hversu lengi verðandi foreldri þarf að hafa verið einhleypt og þau sem gilda um hve lengi verðandi foreldrar hafi verið í hjúskap. Í greininni eru sett skilyrði um að verðandi foreldrar skuli hafa búið saman í a.m.k. þrjú ár til að mega sækja um að kona gangi með barn fyrir þau. Engin slík tímatakmörk eru sett á einstaklinga, sem gæti t.d. opnað þann möguleika að par komist undan þriggja ára reglunni með því að sækja um sem einstaklingur. Stjórn Kvenréttindafélagsins leggur til að sama viðmið verði haft um hjúskaparstöðu einhleypra eins og para, þ.e. að ef einhleypur einstaklingur ætlar að sækja um að kona gangi með barn fyrir hann þá verði hann að hafa verið einhleypur þrjú ár hið minnsta.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands mælir einnig með að þessari grein verði breytt til að setja þau skilyrði á verðandi foreldra að þeir séu sjúkratryggðir hér á landi.

13. grein: Ráðgjöf

Í 13. grein er gert ráð fyrir því að nefnd um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni skuli sjá til þess að umsækjendur fái víðtæka ráðgjöf og upplýsingar um þau læknisfræðilegu, lögfræðilegu, siðferðilegu, félagslegu og önnur áhrif sem staðgöngumæðrun kann að hafa.

Stjórn Kvenréttindafélagsins leggur þunga áherslu á að verðandi foreldrar og staðgöngumóðir njóti ekki ráðgjafar á sama tíma og hjá sama aðila. Staðgöngumóðir og verðandi foreldrar skulu hafa eigin ráðgjafa sem bera hag skjólstæðinga sinna fyrir brjósti. Þetta verður að mati stjórnar Kvenréttindafélagsins að vera skýrt í lögunum.

Í greininni er umsækjendum er kveðið á um að skylt sé að hitta ráðgjafa tvisvar meðan á tæknifrjóvgunarmeðferð og meðgöngu staðgöngumóður stendur og einu sinni eftir fæðingu barns. Stjórn Kvenréttindafélagsins hvetur til þess að staðgöngumóður sé að auki sérstaklega tryggð lagaleg ráðgjöf, á öllum stigum ferlisins, til viðbótar við félagslega ráðgjöf.

16. grein: Gagnkvæm viljayfirlýsing

Í 16. grein er talað um gagnkvæma viljayfirlýsingu milli staðgöngumóður og verðandi foreldra.

Stjórn Kvenréttindafélagsins veltir fyrir sér hvort nefndin og/eða skipaðir ráðgjafar muni aðstoða viðkomandi aðila við að semja og skrifa undir viljayfirlýsinguna. Félagið óttast að þrýstingur fjölskyldunnar geti haft óeðlileg áhrif á verðandi staðgöngumóður og telur eðlilegt að henni verði útvegaður lögfræðileg aðstoð að kostnaðarlausu, lagalegur ráðgjafi til að styðja hana í gegnum þetta ferli. Lögin yrðu þá að kveða á um hvaðan fjármagn til þeirrar ráðgjafar kæmi.

17. grein: Heimild til endurgreiðslu útlagðs kostnaðar vegna staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni

Kvenréttindafélagið benti í umsögn sinni dagsettri 11. febrúar 2011 um þingsályktunartillögu um staðgöngumæðrun þskj. 376 – 310. mál á umfjöllun Ástríðar Stefánsdóttur læknis og siðfræðings um staðgöngumæðrun. Ástríður skrifaði grein í Fréttablaðið 29. janúar 2011 þar sem hún bendir á að staðgöngumæðrun hafi tilhneigingu til að markaðsvæðast þar sem hún hefur verið heimiluð.

Konur eru ekki markaðsvara, og meðganga er ekki þjónusta.

Erfitt er að sjá hvernig hægt er að koma í veg fyrir markaðsvæðingu staðgöngumæðrunar ef hún verður lögfest hér á landi í velgjörðarskyni. Þetta er ein ástæða þess að stjórn Kvenréttindafélags Íslands leggst gegn lögfestingu staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni.

Að þessu sögðu, ef staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni verður lögfest, telur stjórn Kvenréttindafélagsins afar mikilvægt að ströng skilyrði verði um fjárhagsleg tengsl milli móður og verðandi foreldra.

Þá er að mati stjórnar Kvenréttindafélags Íslands sjálfgefið að verðandi foreldrar greiði fyrir nauðsynlegan kostnað en þó veltir hún fyrir sér hver mun meta þennan kostnað og einnig hvaða kostnað má skilgreina sem eðlilegan kostnað.

Stjórn Kvenréttindafélagsins telur að enginn möguleiki sé í raun á að koma í veg fyrir að fólk greiði staðgöngumóður fyrir meðgönguna. Því hefur stjórnin þungar áhyggjur af að í því frumvarpi sem stendur til að leggja fyrir Alþingi séu engin ákvæði um hver skuli fylgjast með greiðslum milli verðandi foreldra og staðgöngumóður. Er það lögreglan? Landlæknir? Velferðarráðuneytið? Einhver bókhaldsskrifstofa?

Stjórn Kvenréttindafélagsins bendir að auki á að erfitt getur reynst að fylgjast með því að greiðslur fyrir meðgöngu eigi sér ekki stað, því að þóknun getur verið í ýmsu formi, sem sagt ekki aðeins í formi peningagreiðslna heldur einnig gjafa, fjárhagslegrar aðstoðar, aðstoðar til náms, aðstoðar til ferðalaga, aðstoðar í formi starfsframlags, o.s.frv.

34. grein: Refsingar

Í 34. grein er gert ráð fyrir sektum að lágmarki 500.000 kr. eða fangelsi allt að þremur árum sem viðurlög við ýmsum brotum á lögum um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni.

Stjórn Kvenréttindafélagsins veltir fyrir sér hvort nauðsynlegt sé að telja refsivert ef verðandi foreldrar þvinga aðra til að ganga með börn fyrir sig.

Stjórn Kvenréttindafélags Íslands fagnar því sérstaklega að viðurlög séu við því að fólk kaupi sér líkama kvenna t.d. í svokölluðum „baby factories“ í þróunarlöndum, og einnig að viðurlög séu við staðgöngumæðrun án leyfis nefndar um staðgöngumæðrun í velgjörðaskyni, við banni um staðgöngumæðrun í hagnaðarskyni, og við banni við auglýsingu um staðgöngumæðrun.

Stjórn Kvenréttindafélagsins hefur þó þungar áhyggjur af því að það aukist að einstaklingar leiti út fyrir landsteinana til að nýta sér neyð kvenna í viðkvæmri stöðu í kjölfar lögfestingar á staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni. Það hefur sýnt sig erlendis, t.d. í Bretlandi, að í kjölfar lögfestingar staðgöngumæðrunar í velgjörðarskyni fjölgar þeim sem leita eftir staðgöngumæðrun í löndum þar sem konum í viðkvæmri stöðu er greitt til ganga með börn. Höfum við þungar áhyggjur af svipaðri þróun hér á landi, að þegar staðgöngumæðrun hefur verið samþykkt eða „normaliseruð“ af löggjafarvaldinu með setningu laga um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni, fjölgi þeim sem leita út fyrir landsteinana til að kaupa þjónustu staðgöngumóður og komast undan þeim ströngu skilyrðum sem eru sett á staðgöngumæðrun í þessu frumvarpi til laga.

2009 skipaði heilbrigðisráðherra vinnuhóp til að skoða siðferðileg lögfræðileg og læknisfræðileg álitaefni varðandi staðgöngumæðrun og hvort leyfa ætti staðgöngumæðrun hér á landi. Vinnuhópurinn skilaði lokaniðurstöðu sumarið 2010 þar sem hann taldi ekki tímabært að heimila staðgöngumæðrun. Almenn samstaða væri ekki í samfélaginu um hvort heimila ætti staðgöngumæðrun í hagnaðarskyni og að reynsla annarra þjóða hefði sýnt að erfitt væri að koma í veg fyrir slíkt. Vinnuhópurinn taldi að áður en staðgöngumæðrun væri leyfð hér á landi þyrfti að ná fram samfélagslegri sátt um málið, og að ekki væri hægt að segja að slík sátt hefði náðst. Mælti hópurinn með að á Íslandi yrði fylgst með þróun mála á Norðurlöndunum og að æskilegt væri að við ættum samleið með þeim um hvort, hvenær og með hvaða takmörkunum staðgöngumæðrun yrði leyfð hér á landi.

Aðeins fimm ár eru síðan vinnuhópurinn skilaði þessari niðurstöðu og ekkert hefur breyst í almennri umræðu til að hnykkja á lokaniðurstöðu hans. Engin samstaða er um hvort og þá hvernig staðgöngumæðrun skuli leyfð hér á landi, og ekkert hinna Norðurlandanna hefur leyft staðgöngumæðrun.

Stjórn Kvenréttindafélag Íslands ítrekar andstöðu sína gagnvart þessu frumvarpi um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni. Við teljum þetta frumvarp ekki vera til bóta fyrir samfélagið, heldur þvert á móti. Við teljum að réttindi málsaðila, barns, staðgöngumóður og verðandi foreldra séu ekki tryggð í frumvarpinu og geti aldrei verið tryggð. Við teljum þvert á móti að ef staðgöngumæðrun sé leyfð hér á landi, hvort sem er í velgjörðarskyni eða hagnaðarskyni, sé mikil hætta á að brotið sé á réttindum málsaðila.

Við ítrekum þá afstöðu okkar að endurskoða eigi lög um ættleiðingar, til að gera einstaklingum og pörum auðveldara og ódýrara að ættleiða börn sem þurfa á foreldrum að halda.